Veranderd reizigersgedrag

Het jaar 2022 begon in lockdown. In januari kwamen versoepelingen van de maatregelen: de scholen gingen weer open en in februari waren er weer evenementen met publiek. Langzaam maar zeker ging de samenleving weer open. Ook tijdens de lockdown bleef het OV beschikbaar voor reizigers. Mondkapjes waren in het OV nog verplicht tot 23 maart, de dag waarop de laatste coronamaatregelen vervielen.

De effecten van de coronacrisis zijn nog steeds voelbaar. Het aantal reizigers is niet terug op het niveau van voor de coronacrisis. Dat geldt voor de hele OV-sector, maar voor Amsterdam in het bijzonder, omdat daar behalve veel kantoormede-werkers ook veel toeristen reizen. De kantoormedewerkers zijn post-corona in hun hybride werkweek meer vanuit huis gaan werken en de toeristen zijn nog lange tijd weggebleven uit de stad.

De OV-sector heeft heel 2022 ondersteuning van de overheid gekregen in de vorm van de Beschikbaarheidsvergoeding Openbaar Vervoer (BVOV), waardoor het OV in stand bleef en vervoersarmoede voor reizigers werd voorkomen.

Krapte op de arbeidsmarkt

Een groot probleem voor veel sectoren is het enorme tekort aan medewerkers. Volgens het CBS is het tekort sinds de jaren '60 en '70 niet zo groot geweest als nu. In het najaar van 2022 waren er 130 vacatures tegenover 100 werkzoekenden.

In het OV is deze krapte ook duidelijk merkbaar. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Ten eerste de vergrijzing: een hoog percentage werknemers heeft de pensioengerechtigde leeftijd bereikt of stopt vroegtijdig met werken. De economische opleving na de coronacrisis speelt mee, en bedrijven die ondersteuning kregen, hebben het hoofd boven water gehouden en hebben medewerkers in dienst gehouden. Het economisch herstel na corona ging daarnaast gepaard met een snel groeiende behoefte aan personeel. Verder loopt het aantal gediplomeerden in het praktisch onderwijs terug.

In het OV speelt ook het verzuim een rol. Medewerkers zijn in coronatijd gemaand om thuis te blijven bij klachten, wat post-corona mogelijk in het gedrag doorwerkt. De terugloop van het personeelsbestand was niet tijdig te keren door mensen op te leiden. De oplopende werkdruk voor de resterende collega’s versterkt het proces: meer mensen vallen uit, waardoor het tekort verder oploopt.

Oorlog in Oekraïne: hoge energieprijzen en inflatie

De energieprijzen stegen in 2022 ongekend hard, nadat ze in het voorgaande jaar al flink omhoog waren gegaan en er al een gastekort was. De aanleiding van de extreme prijsstijging is de inval van Rusland in Oekraïne op 24 februari 2022 en de aanhoudende bezetting, die leidde tot brandstofschaarste. De landelijk vastgestelde prijsverhoging voor OV-tickets kan de torenhoge kostenstijgingen van energie en materialen bij lange na niet compenseren.

OV-NL, de brancheorganisatie van alle 9 Nederlandse OV-bedrijven, heeft gepleit voor het opnemen van compensatiemaatregelen voor de OV-sector in de Najaarsnota. Dit gebeurde niet, maar bij de begrotingbehandeling van het ministerie van IenW dienden GroenLinks en PvdA een motie in die de regering opriep tot compensatieafspraken door het rijk. Deze motie is unaniem aangenomen en het gesprek met Den Haag hierover loopt.

Er is sprake van een hoge inflatie in Nederland. De kosten van materialen, energie en productie worden doorberekend en leiden in 2023 tot hogere kosten voor levensonderhoud van iedere burger in Nederland. Dit leidt tot verhoogde druk op cao’s. In diverse sectoren wordt steeds meer gestaakt voor een hoger loon. Dit legt druk op de arbeidsverhoudingen. Zeker in combinatie met de hoge werkdruk, een krappe arbeidsmarkt en een hoog ziekteverzuim.

Klimaatcrisis

De klimaatverandering wordt steeds zichtbaarder en voelbaarder. Mobiliteit is in Nederland verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de CO₂-uitstoot, en volgens Aanpak Stikstof veroorzaakt de verkeer- en vervoersector 11% van de stikstofneerslag in Nederland, waarvan het OV een deel voor zijn rekening neemt. De landelijke OV-doelstelling is om de CO₂-uitstoot naar 0 terug te brengen in 2050. De overheid stimuleert duurzame vormen van vervoer en weert zwaar vervuilend vervoer uit stadscentra. In het OV wordt hard gewerkt aan klimaatneutraal reizen, bijvoorbeeld door elektrische bussen en ponten in te zetten en groene stroom te gebruiken.

Behoefte aan leefbaarheid

De gemeente Amsterdam wil de leefbaarheid van de stad vergroten. De stad blijft groeien en de ruimtedruk neemt navenant toe. De gemeente vertaalt het vergroten van leefbaarheid in een autoluw beleid en in scherpe keuzes in het omgaan met schaarse ruimte. Er komt minder plaats voor (vaak stilstaande) auto’s en voetgangers. Fietsers en OV krijgen meer ruimte. De plannen zijn vertraagd door corona, maar het college van B en W dat in 2022 is benoemd, zet hier de komende jaren vol op in. Door het terugdringen van het aantal auto’s groeit het OV tot 2030 met 40% tot 50% en stijgt de vraag naar e-bikes, deelscooters en deelauto’s.

Leefbaarheid wordt ook vertaald in veiligheid. De maximumsnelheid gaat op veel plaatsen in Amsterdam van 50 naar 30 kilometer per uur. Omdat dit autorijden in de stad minder aantrekkelijk maakt, zullen meer mensen gebruikmaken van het OV. Verlaging van de snelheid raakt ook het OV in de stad, maar op vrije tram- en busbanen en snelle hoofdverbindingen mogen trams en bussen nog wel
50 kilometer per uur rijden.

Digitalisering

De mogelijkheden van nieuwe technologie ontwikkelen zich in rap tempo: inzet van artificial intelligence en gebruik van data biedt in het OV tal van efficiëntie- en effectiviteitsmogelijkheden. Het gebruiken van IT in klantprocessen (gemak van plannen, boeken en betalen), datagestuurd werken om predictive maintenance te kunnen doen, logisitieke planningsprocessen en ontwerpen van vervoersnetwerken, zijn voorbeelden van wat binnen het OV steeds meer met betrekking tot digitalisering wordt gebruikt. Reizigers merken dit in het reizen met het OV: dat gaat sneller, veiliger en met meer gemak. Ook krijgen reizigers steeds meer ondersteuning van digitale middelen, zoals apps en digitaal betaalgemak.

Er is ook een nadeel: een grotere afhankelijkheid van digitalisering en digitale systemen maakt organisaties kwetsbaarder voor cybercrime. Daarom wordt er meer geïnvesteerd in cybersecurity.

Elektriciteitsnet

Veel projecten voor de productie van zonne- en windenergie lopen vertraging op, omdat het elektriciteitsnet ‘vol’ zit. De vraag naar elektriciteit groeit intussen gestaag. Ook het plaatsen van laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen voor het OV is erg moeilijk. Daarnaast speelt het probleem van congestie op het net, ‘filevorming’ die ontstaat als de transportvraag van elektriciteit groter is dan de capaciteit van het net. Dit zijn belemmeringen voor de energietransitie en dus ook voor de vergroening van het OV.